Поповска-Треневска: Македонија во скоро време нема да стане членка на ЕУ, проблемот лежи во нас самите

Промената на Уставот можеби нема да биде клучен услов за прием на нашата земја во Европската Унија. Проблемот лежи во нас самите, а за тоа кога Македонија би можела да стане членка, мојот краток одговор би бил – не во блиска иднина, вели Василка Попоска-Треневска, поранешна амбасадорка на Македонија во Австрија. Таа во интервју за Магазинот за туризам и менаџмент вели дека и Европската Унија треба да се реформира однатре. За македонската дипломатија е согласна дека е и партизирана и професионална. На мисии многумина биле пратени по политичко-партиска линија, но сепак има и поединци кои ѝ се посветени на афирмацијата на сопствената земја и со право ја заслужуваат титулата. Еден професионален дипломат, вели таа, треба да исполнува неколку клучни услови.

Во Македонија се одржа Самитот на ОБСЕ. Дали ги исполни очекувањата?

Огромно е значењето што бевме домаќин на Самитот на ОБСЕ, посебно што акцентот беше ставен на неколку клучни области, како решавањето конфликти, човековите права и сајбер-безбедноста, особено во овие времиња на зголемена геополитичка неизвесност во евроатлантскиот регион. Што се однесува до тоа дали ги исполни Самитот очекувањата, тоа навистина зависи од перспективата, како и од тоа што се надевавме да постигнеме со овој настан. Во деновите пред Самитот, атмосферата беше полна со исчекување, обележана со важни случувања како што се издавањето соопштенија од балтичките земји, Полска и Украина. Ова беше реакција на потврденото присуство на рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров, во услови на тековното руско ембарго. Оваа ситуација првично го доведе во прашање претседавањето на Естонија со ОБСЕ во 2024 година. Меѓутоа, преку конструктивен дијалог и духот на соработка што го отелотворува ОБСЕ, на крајот беше постигнат консензус Малта да ја преземе оваа престижна улога. Еден од најважните моменти на Самитот беше несомнено присуството на лидери од висок профил како што се американскиот државен секретар Антони Блинкен и рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров, иако во различни периоди. Нивното присуство понуди единствена, иако неискористена можност за директен дијалог и конфронтација на критичните прашања со кои се соочува ОБСЕ, особено конфликтот во Украина и другите значајни глобални предизвици. Оваа неискористена шанса ја отсликува сложената реалност на меѓународната дипломатија и тековните напори за надминување на овие предизвици во рамките на форуми како што е ОБСЕ.

Имаше различни размислувања околу Самитот. Како дипломат, дали сметате дека организацијата е спасена или е потребна трансформација?

Има различни перспективи за влијанието на Самитот и улогата на ОБСЕ, како одраз на повеќеслојната природа на меѓународната дипломатија. Кога се разгледуваат активностите на ОБСЕ, особено ангажманот на ОБСЕ во Македонија и во поширокиот балкански регион, можеме да го цениме неговиот значаен придонес. На пример, ОБСЕ беше инструмент во поддршката на демократските процеси, поттикнувањето на меѓуетничкиот дијалог и промовирањето на човековите права во овие региони. Напорите на организацијата за унапредување на слободата на медиумите, зајакнување на судските реформи и нејзините набљудувачки мисии во постконфликтните области се забележителни примери за нејзината посветеност на стабилноста и мирот на Балканот. Со оглед на експанзивното влијание и мисија на ОБСЕ, неговата релевантност во денешниот геополитички пејзаж, особено имајќи ги предвид неодамнешните вооружени конфликти во Европа, стана поизразена. Според тоа, организацијата не само што ја задржува својата важност, туку може и да ја најде својата улога, сè поважна во навигацијата и ублажувањето на сложеноста на тековните меѓународни односи. Оваа перспектива сугерира дека иако ОБСЕ продолжува да ги исполнува своите основни цели, организацијата исто така се наоѓа во момент каде што трансформацијата и адаптацијата би можеле дополнително да ја подобрат нејзината ефикасност во справувањето со современите глобални предизвици.

Имате искуство како дипломат во Австрија. Австрија стана дел од ЕУ во 1995 година. Како изгледаа преговорите тогаш? Имаше ли земја-членка што беше против и која наметнуваше прашања што не се дел од Копенхашките критериуми?

Во тоа време бев млад професор. Она што се сеќавам, и она што го покажа историјата, е дека ентузијазмот за членство беше усогласен со способноста на Австрија да ги исполни своите обврски. Австрија се смета за пример за целосно исполнување на критериумите од Копенхаген, и да не заборавиме дека Германија, една од основачите на ЕУ, цврсто ја поддржа нејзината кандидатура.

Македонија е земја кандидат 18 години. Колку време ѝ требаше на Австрија од кандидатскиот статус до полноправно членство?

Од 1955 година Австрија имаше статус на неутрална земја, но по падот на Железната завеса и на Берлинскиот ѕид, овој статус стана минато. Австрија потроши цели 6 години усогласувајќи го своето национално законодавство со правото на ЕУ, ако се сеќавам точно. Решеноста да се обезбеди усогласување беше присутна во сите политички сфери.

Според Вас, кога би станала реално Македонија земја-членка на ЕУ, со оглед на тоа што процесот е условен со уставните измени, односно западните дипломати отворено ни сугерираат дека ако сакаме во ЕУ, мораме да го смениме уставот?

Промената на Уставот можеби нема да биде клучен услов за прием на нашата земја во ЕУ. Проблемот лежи во нас самите, како што истакна амбасадорот од Холандија, Дирк Јан Коп. Накратко, треба да се соочиме со „епидемија на корупција“, како што посочи американската амбасадорка Ангела Агелер, недостигот од владеење на правото и нефункционалниот политички систем на сите нивоа и во сите сфери. За тоа кога Македонија би можела да стане членка, мојот краток одговор би бил: не во блиска иднина.

Во ЕУ веќе има иницијатива за измена на начинот на гласање и од консензус да се премине на квалификувано мнозинство. Можно ли е ова да се изгласа и земјите-членки да се откажат од правото на вето?

Дали е можно да се гласа за промена на методот на гласање во ЕУ: од консензус до квалификувано мнозинство? За жал, потребен е консензус и за промена на консензусот. Следствено, верувам дека ќе има сериозни преговори и убедувања меѓу членовите за таква промена. Лично, мислам дека правилото за консензус покренува низа проблеми. Иако системот треба да обезбеди целосно усогласување на Заедницата, во сегашните услови тоа е нереално. Драстичните разлики во економскиот развој на членките, како и недостигот од каков било ефикасен систем за решавање спорови, значат дека консензус е речиси невозможно да се постигне за кое било прашање, а камоли за спорните прашања. Лесно беше да се донесе консензус како алатка за донесување на одлуки меѓу шесте земји основачи на Заедницата за јаглен и челик во 1957 година, но денес – особено по приемот на некои земји од поранешна Источна Европа – консензусот стана товар за повеќето членки и оружје за другите.

Потребно ли е ЕУ да се реформира однатре?

Дефинитивно! Ако со внатрешна реформа разговараме за иднината на политичкиот плурализам во еден наднационален политички субјект. Би сакала да видам понатамошни реформи насочени кон подигање на важноста и авторитетот на Европскиот парламент за одредени прашања.

Дали сметате дека Бугарија, а претходно и Грција го злоупотребуваат членството во ЕУ во однос на Македонија?

Навистина вознемирува начинот на кој Македонија беше залажувана со морков пред лицето за членството во ЕУ и НАТО. Искрено, долго време се надевав на помалку антагонистичко и опортунистичко однесување од земји-членки.

Како поранешен амбасадор, која е вашата оцена за македонската дипломатија, дали е повеќе партизирана или професионална?

И двете. Практиката покажува едно неспорно сознание: не секој што е на платен список на Министерството за надворешни работи може и треба да се смета за „професионалец“. Во изминатите неколку децении од формирањето на Министерството, многумина беа испратени во мисии по политичко-партиска линија, иако таму не им место. Сепак, неспорно е дека имало и има поединци посветени на афирмацијата на сопствената земја и со право ја заслужуваат титулата професионални дипломати. Мора да го признаеме и вредниот придонес во создавањето на македонската дипломатија и на македонските кадри што ги наследивме од поранешната југословенска дипломатија.

Колку придонесуваат нашите дипломати во афирмирањето на државата од секаков можен аспект, оти честопати слушаме за нивната неактивност, па дури и имало случаи каде што се поврзуваат со некои скандали?

Клучна обврска на дипломатот е да ја афирмира земјата што го праќа. За жал, тоа не е случајот секогаш, бидејќи се покажа во изминативе три децении македонска дипломатија дека не секој што е испратен во мисија сериозно и одговорно ги сфаќа обврските и задачите што му се поставени. Имавме многубројни случаи на недисциплина, скандали, неодговорно трошење ресурси, па и случаи на работа за туѓи интереси и држави.

Како би требало да изгледа според Вас професионален дипломат?

Има неколку елементи кои секој дипломат треба да ги исполнува: 1. да биде комплетна личност, со познавање на домашните и на меѓународните прилики; 2. добро познавање странски јазици; 3. посветеност и одговорност кон работата и мисијата, без разлика на кое ниво е испратен во мисија. Дипломатот мора да биде многу внимателен за својот изглед и однесување, бидејќи преку него земјата-домаќин создава впечаток за земјата што го праќа во мисија.